Hazırlayan:
Aylin Tetik Kabil
Klinik Psikolog, M.A.

Tanım:
Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) Amerikan Psikiyatri Birliği’nin Psikiyatride Hastalıkların Tanımlanması ve Sınıflandırılması (DSM-IV) Elkitabı’nda Dikkat Eksikliği ve Yıkıcı Davranış Bozuklukları genel başlığı altında tanımlanmıştır.

Kalıcı ve sürekli olan dikkat süresinin kısalığı, davranışları kontrol etmeye ve ertelemeye yönelik özdenetim eksikliğinden kaynaklanan davranışlarda ve düşünce sisteminde meydana gelen dürtüsellik ve husursuz olarak tanımlanır.

Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tedavi edilmediğinde psikiyatrik ve sosyal bozukluklara yol açar. Okul öncesi dönemde, genellikle 3 yaş civarında başlayıp erişkinliğe dek gelişimsel farklılıklarla devam eder. Yaçam boyu süren özelliktedir. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tedavi edilebilir.

DEHB’nun üç tipi vardır 1) Dikkatsizliğin ağırlıkı olduğu tip
2) Hiperaktivite ve dürtüselliğin ağırlıklı olduğu tip
3) Dikkatsizliğin ve dürtüselliğin eşit ağırlıkta olduğu (Bileşik) tip

DEHB’nun Nedeni:
DEHB beynin farklı yapılanmasından kaynaklanan organik bir bozukluktur. Bu bozukluğa neden olan genetik, biylojik ve psikososyal etkenler gibi çoklu faktörler vardır. Bu faktörlerin hangi etkileşimi sonucunda bu bozukluğun ortaya çıktığı tam olarak bilinmemektedir.

Günlük yaşamda nasıl gözlemlenir?

Dikkat Eksikliği Belirtileri:

• Okul ödevinde ya da diğer etkinliklerde dikkatsizliğinden dolayı ayrıntıyı kaçırır ya da hatalar yapar
• Görevinde, ödevinide ya da oyununda dikkatini sürdürmede zorlanır
• Kendisi ile konuşulduğunda tam olarak dinlemiyor gibi görünür
• Okul ödevini, verilen işi ya da işyerindeki görevini verilen öğreti doğrultusunda tamamlamada zorlanır
• Etkinlik ve görev planlamada ve düzenlemede zorluk çeker
• Belirli bir süre üzerinde zihinsel çaba gerektiren okul çalışması, ev ödevi gibi görevlerdebn hoşlanmaz, kaçınır, isteksiz davranır
• Yapmakta olduğu görev (iş) ya da etkinlik için gerekli olan malzemeyi (kalem, oyuncak, alet) kaybeder
• Dışarıdan gelen uyarılarla dikkati kolaylıkla çelinir
• Günlük etkinliklerde ve iş yerinde unutkanlık yaşar

Hiperaktivite Belirtileri

• Eli ayağı boş durmaz, oturduğu yerde kıpırdanır
• Oturması gerekli durumlarda, örn. Derste kalkıp gezinir
• Uygunsuz bir halde gezinir, tırmanır durur (ergen ya da yetişkin ise huzursuzdur)
• Oyun ya da eğlence etkinliklerini sakin şekilde sürdürmede zorlanır
• Çoğunlukla hareket halindedir ya da kurulmuş motor gibidir
• Çok konuşur

Dürtüsellik Belirtileri

• Soru bitmeden cevaplamaya başlar
• Sırasını beklemede zorlanır
• Başkasını rahatsız edici biçimde çoğunlukla böler, sataşır (örn. Konuşmaya ya da oyuna girer)

0-6 yaş Döneminde Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite
DEHB öğrenmeyi etkileyen, akran ilişkilerinde, ev ortamında ve sınıf içinde önemli disiplin sorunlarına yol açan bir bozukluktur.

• DEHB olan pek çok çocuk bebekliklerinde de huzursuz, hareketli, çok ağlayan, az uyuyan, beslenme sorunları olan zor mizaçlı bebekler olabilir.
• Ev ortamında gerekli sorumlulukları almaktan kaçınırlar.
• Evdeki kurallara uymaktan hoşlanmazlar.
• Yeme ve uyku sorunları gözlenebilir.
• Yemek masasının başından sık sık kalkabilirler.
• Televizyon seyrederken bile elleri ayakları durmaz ve bir oyunu sakince oynayamazlar.
• Kreşte yerinde duramayan, oyunları bölen, arkadaşlarını vurup-iten, tehlikli bir şekilde yükseklere tırmanan, oralardan atlayan çocuklar olarak görülebilirler.
• DEHB olan çocuklar uzun süre oyun aynayamaz, çabuk sıkılır, grup oyunlarında başarı gösteremezler. Çok konuşur, çok soru sorarlar ancak çoğunlukla verilen yanıtları dinlemezler.

Okul Çağında Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite

• Okul döneminde de aynı sorunlar ders başarısını düşürebilir. Öğretmeni dinlemeyen, yerinde oturamayan, aklı sürekli ders dışında ve kıpır kıpır olan, evde de aynı şekilde davranan ve ders çalışamayan çocuklar olarak belirirler.
• Ödev yapmayı sevmezler. Ödev başında geçirdikleri süre 10 dak.yı geçmez.
• Derste sıkılmaları ve aşırı hareketlilikleri nedeniyle diğer çocukların da dikkatini ve huzurunu bozacak davranışlarda bulunurlar.
• El yazıları ve defter düzenleri bozuktur. Dağınıklık ve düzensizlik gösterirler.
• Unutkandırlar. Sık sık okul araç gereçlerini unuturlar.
• Sınavlarda dikkatsizce hatalar yaparlar
• Ders başarıları değişkenlik gösterir. Aynı desrten bazen çok düşük bazen de çok yüksek notlar alabilirler
• Okul kurallarına uyamadıkları gibi oyun kurallarına da uymakta zorlandıklarından arkadaşlarıyla ilişkileri sorunlu olabilir.
• Aşırı hareketlilikleri nedeniyle istemeden de olsa arkadaşlarına zarar verebilirler
• Sıkça aldıkları yıkıcı eleştirirler ve davranışlarını kontrol etmek için büyüklerin takındıkları yapıcı olmayan disiplin şekilleri nedeniyle karşı gelme bozukluğu ya da düşük benlik saygısı ek problemler olarak görülebilir.

DEHB ve Zeka
DEHB her zeka düzeyinde gözlenebilir. Ancak bu çocukların zeka düzeyleri ortalama ya da ortlamanın üzerinde olsa bile dürtüsellikleri, dikkat eksiklikleri ve verilen işleri sonlandırmadaki başarısızlıkları nedeniyle öğrenme güçlüğü olan çocuklar olarak belirirler.

DEHB ve Zaman
DEHB yaşla birlikte farklı özellikler gösterir. Yaş ilerledikçe hiperaktivite belirtileri daha az gözlenirken dikkat eksikliği ve dürtüsellik devam eder. İçsel huzursuzlukta artış gözlenebilir.DEHB olan gençlerde aile ilişkileri ve sosyal yaşamlarında artmış çatışmalar, ilişki sorunları, içsel huzursuzluk, yüksek riskli davranışlara eğilim (hızlı araç kullanma gibi) sık eş değiştirme, cinsel deneyimleri erken yaşama görülebilir. Daha ileriki yaşalarda da dikkat eksikliği, planlarını tamamalayamama, bir etkinliği bitirmeden diğerine geçme ve değişken duygudurum gibi belirtiler görülmektedir.

DEHB Tanısı Ne zaman Konulur?
DEHB tanısını koymak için bu belirtilerin 7 yaşıdan önce başlaması, okul ve ev başta olmak üzere en az iki ortamda görülmesi ve süreklilik göstermesi gerekmektedir.

DEHB’nun Tedavisi Var mıdır?
DEHB tedavi edilir. Tedavide medikal yöntemlere başvurulduğu gibi bilişsel davranışçı yaklaşım kullanıldığı psiko-sosyal yöntemler de kullanılır. Tedavinin amacı:

• DEHB olan kişinin benlik saygısını arttırmak
• DEHB olan çocukların kendilerini düzenlemeleri, hareket ve dürtülerini kontrol etmeleri için içsel stratejiler geliştirmelerine yardımcı olmak
• Sosyal becerilerle ilgili sorunları çözümlemeye yardımcı olmak
• Davranış problemlerini azaltmak
• Olumlu davranışın artması
• Günlük yaşama uyumu kolaylaştırmak
• Çocuk ve ailenin yaşam kalitesini arttırmak

Kaynak
Şenol, S., İşeri, E., & İlden Koçkar, A. (2005). Dikkat Eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu: Dikkati Dağınık, Yerinde Duramayan Çocuklara Doğru Yaklaşımlar. Boylam Psikiyatri Enstitüsü, Hyb Yayıncılık